Wybrane zagadnienia organizacji i kosztów przeprowadzenia egzaminów maturalnych w placówkach oświatowych

autor: Piotr Janicki

     Niniejsze opracowanie  podsumowuje wstępne działania zmierzające do przeanalizowania organizacji egzaminów maturalnych w placówkach oświatowych, a także jest próbą określenia rodzaju kosztów ponoszonych przez placówki na przeprowadzenie tego najważniejszego z zewnętrznych egzaminów systemu oświaty.

Opisywane działania były realizowane w roku szkolnym 2007/2008 w ramach prac koncepcyjnych nad obywatelskimi systemami edukacyjnymi (OSE) prowadzonych w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego. Dyrektor Wydziału Edukacji Urzędu Miasta Łodzi, Jacek Człapiński, zaakceptował na wniosek Dyrektora ŁCDNiKP, Janusza Moosa,  poddanie analizie następujących obszarów:

• warunki organizacyjne i techniczne niezbędne dla:
  - przeprowadzenia egzaminów,
  - dokonania oceny ich wyników,
• zapewnienie w placówkach odpowiednich warunków edukacji uczniom
  z klas „niematuralnych”.

     Egzaminy maturalne przeprowadzane są w nowej formule od 2005 roku. Zaskakujące informacje na ich temat społeczeństwo w praktyce otrzymuje co roku. Można tu podać przykłady: alarm w 2006 roku spowodowany niskimi przeciętnymi wynikami, zwłaszcza
w określonych rodzajach szkół, zastosowanie w 2006 i 2007 roku „amnestii” dla tych, którzy nie zdali, rezygnacja z tejże w 2008 roku, błędy w arkuszach egzaminacyjnych, perturbacje wokół wypłaty wynagrodzenia z  tytułu uczestniczenia w przeprowadzaniu egzaminów
i sprawdzania ich wyników itd. Są to sygnały, które bezwzględnie zmuszają do baczniejszego przyjrzenia się sposobowi zorganizowania matur. Aspekt ekonomiczny jak na razie nie jest wysuwany na pierwszy plan, ale nie uciekniemy tu od racjonalizowania kosztów. Przynajmniej od podjęcia próby takich działań. Przygotowanie jak najpełniejszej informacji na temat organizacji matur przez instytucje oświatowe (organy prowadzące szkoły, centralną
i okręgowe komisje egzaminacyjne) i poszczególne placówki oświatowe, a także kosztów tych działań, jest jak najbardziej uzasadnione. Równie uzasadniona jest ocena kosztów pracy nie tylko nauczycieli, ale także innych pracowników instytucji oświatowych, przy organizacji matur. Przekazanie tych informacji społeczeństwu na pewno jest istotne.     
    Pierwotne określenie „badanie kosztów” przeprowadzenia egzaminów maturalnych poniesionych przez placówki oświatowe, użyte dla omawianych działań, spotkało się
z zastrzeżeniami. Trzeba się z nimi zgodzić. Przy przeprowadzaniu analizy nie zastosowano narzędzi uzasadniających użycie wspomnianej nazwy (więcej w dalszej części opracowania).

        Współpracę przy realizacji programu zadeklarowali dyrektorzy łódzkich szkół:

I    Kontekst  prawny i społeczny egzaminów maturalnych

    Niżej przedstawione są niektóre istotne elementy kontekstu prawnego przeprowadzania egzaminów maturalnych:

1. do egzaminu maturalnego przystępują absolwenci szkół ponnadgimnazjalnych
   (par. 53 ust.2 rozporządzenia ministra edukacji narodowej z dnia 30 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów
   i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (RMEN EGZ) – Dz.U. nr 83 z 2007 r. poz. 562,
2. do legitymowania się wykształceniem średnim nie jest potrzebne uzyskanie pozytywnych wyników z egzaminów maturalnych ani nawet przystąpienie do matury (art. 11a ustawy z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (USO) –  Dz. U. z 2004 r.
   Nr 256, poz. 2572, z późn. zm.,
3. przeprowadzenie egzaminów maturalnych jest zadaniem okręgowej komisji egzaminacyjnej (OKE),  – art. 9c USO,
4. za przebieg egzaminu maturalnego odpowiada dyrektor placówki oświatowej –
   art. 39 ust 1. pkt 8 USO oraz par. 64 ust.1 rmen egz,
5. w  rozporządzeniu ministra edukacji narodowej z dnia 21 maja 2001 w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (RMEN RSSP) – Dz. U. nr 61 poz. 624 z późn. zm. –  nie ma zapisu o przeprowadzaniu egzaminów maturalnych przez szkoły ponadgimnazjalne.

    Rozwiązania prawne dotyczące przeprowadzania egzaminów maturalnych nie są jednoznaczne. Nie budzi wątpliwości wiek 18 lat jako graniczny dla wypełniania obowiązku szkolnego. Do matury, poza nielicznymi przypadkami, przystępuje się po wyraźnym przekroczeniu tej granicy. Jeszcze w trakcie uczęszczania do szkoły ponadgimnazjalnej,
już po uzyskaniu pełnoletniości, sami uczniowie domagają się „od szkoły” respektowania tego faktu (na przykład samodzielnego usprawiedliwiania nieobecności). Skutkuje to chociażby ograniczeniem odpowiedzialności szkoły za przygotowanie do egzaminów – uczniowi „wolno” nie być na zajęciach, choć oczywiście w jego interesie jest przygotowanie się „samemu”. Nie budzą także wątpliwości inne zasadnicze kwestie, np.:, uzyskanie wykształcenia średniego wraz ze ukończeniem szkoły ponadgimnazjalnej lub ponadpodstawowej oraz dobrowolność przystąpienia do zdawania matury Aktualnie obowiązujące przepisy  nie wyjaśniają jednoznacznie kilku istotnych spraw. Można je nazwać ogólnie zobowiązaniami placówek oświatowych wobec absolwentów.
(Czy tylko „własnych” absolwentów? Co z „poprawkowiczami”? Co w sytuacji
gdy z powodu niechęci nauczycieli do uczestniczenia w komisjach, wywołanej
na przykład nieatrakcyjnym wynagrodzeniem, dyrektor nie będzie mógł zapewnić przeprowadzenia egzaminów? Przed kim dyrektor odpowiada za przeprowadzenie egzaminów jeśli nie jest zatrudniony przez dyrektora OKE, a z kolei jednostka samorządu terytorialnego (JST) – najpowszechniejszy pracodawca dyrektorów placówek oświatowych – nie ma żadnego wpływu na kształt egzaminu maturalnego, podobnie zresztą jak wszystkie inne osoby prawne i fizyczne, które prowadzą szkoły
o uprawnieniach szkół publicznych?).

    Konsekwencją niejednoznaczności istniejących przepisów jest niejasna sytuacja nauczycieli angażowanych przy egzaminach maturalnych, a konkretnie ich obowiązek pracy w zespołach egzaminacyjnych. Przytoczone przepisy można oczywiście różnie interpretować. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2007 o traktowaniu pracy nauczycieli
w komisjach maturalnych tak jak ponadwymiarowych godzin dydaktycznych (sygn. akt III PZP 1/07) nie dotyczy wszystkich wymienionych problemów. Niektóre JST, na przykład Gmina Łódź, z własnej woli próbują je rozwiązywać przekazując jednorazowo zryczałtowane kwoty dla każdego zdającego maturę w konkretnej szkole. Wydaje się, że także ustawodawca dostrzega problemy wynikające z aktualnego kształtu przepisów. Tuż przed wakacjami
w 2008 roku ministerstwo ogłosiło projekt zmiany przewidujący nałożenie na nauczycieli obowiązkowego brania udziału w egzaminach zewnętrznych[1]. Najprawdopodobniej przepisy te wejdą w życie. Osobnym problemem jest odpowiedź na pytanie, czy zmiany administracyjne mogą zastąpić niezbędne zmiany systemowe?

Uwaga: egzaminy maturalne, czasami pod nazwą – egzamin dojrzałości – odbywały
i odbywają się od lat. Nikt nie kwestionował ich ważności powołując się na mało precyzyjne przepisy. Maturzystów i ich rodziny nie obchodzi zasygnalizowane wyżej „pomieszanie kompetencji”.  Można założyć, że na pewno nie będzie ich to interesowało tak długo, jak długo niezadowolenie z poziomu i skutków wyników
ze świadectw maturalnych nie przekroczy nieznanego w tej chwili progu. Nawet jeśli to ewentualne niezadowolenie nie będzie dotyczyło wielu osób, to powszechność egzaminu maturalnego spowoduje, że powstały problem będzie miał szerokie reperkusje społeczne. Wydaje się, że zasadne jest uprzedzenie tego ewentualnego niezadowolenia i rozważenie sposobów usunięcia punktów krytycznych
w obowiązujących przepisach. Być może pewnym ukierunkowaniem  mogą być przepisy dotyczące miejsca przeprowadzenia i osób przeprowadzających egzamin na prawo jazdy. Powszechność właśnie tego egzaminu może być porównywana z maturą. Porównywanie jego znaczenia dla zakresu społecznego funkcjonowania osób, które pomyślnie go zdały, również jest uzasadnione. W tym przypadku nie ma niejednoznaczności występujących przy egzaminie maturalnym. Ustawa „Prawo
o ruchu drogowym (ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. „Prawo o ruchu drogowym” – tekst jednolity Dz. U. nr 108 z 2005 r. poz. 908) jednoznacznie rozstrzyga
o  organizatorze i miejscu zdawania  (wojewódzki ośrodek ruchu drogowego –  WORD) oraz o statusie zatrudnienia egzaminatorów (uprawniony egzaminator jest zatrudniony przez dyrektora WORD).   

        Wśród wielu elementów kontekstu społecznego matur dwa są, moim zdaniem, warte szczególnego podkreślenia. Pozytywny rezultat zdawanych egzaminów: 

• ugruntowuje uczestnictwo w transferowaniu osiągniętych kompetencji do wszystkich obszarów życia społecznego,
• powinien być utożsamiany ze świadectwem indywidualnego rozwoju i uzyskanych efektów, korzystnych indywidualnie oraz oczekiwanych społecznie.

Postrzeganie społeczne ważności egzaminu nie jest jednorodne. Na drodze do zdobycia kwalifikacji zawodowych jego wartość nie jest wysoka. Na oferty pracy z podanym wymogiem posiadania wykształcenia średniego mogą odpowiedzieć ci, którzy,
w uproszczeniu, ukończyli szkołę ponadgimnazjalną. Potencjalnych pracodawców w tym przypadku bardziej interesują konkretne umiejętności niż zdanie matury, o wynikach na niej nie wspominając.

    Zdanie matury jest niezbędne do kontynuowania nauki w szkole wyższej. Dopiero potem otwiera się obszar kształcenia akademickiego i kolejne obszary aktywności
w społeczeństwie, dla których wymagane jest wykształcenie wyższe. Wydaje się, że rola matury jako elementu transferowania indywidualnie uzyskanych kompetencji do szeroko rozumianych obszarów życia społecznego, nie jest wystarczająco promowana. W każdym razie na pewno za mało w stosunku do informowania o samej procedurze przystępowania
do tego egzaminu.

    Odnośnie do drugiego z podanych elementów trzeba podkreślić, że rola szkoły jako przestrzeni budowania warunków indywidualnego rozwoju jest mało akcentowana[2].
Tak zwany indywidualny tok kształcenia bardziej kojarzy się ze studiami niż z „oświatą
do matury”. Jednak wybór przedmiotów zdawanych na maturze stanowi pewną formę zindywidualizowania kształcenia. Coraz powszechniejszy jest pogląd, że wobec stale powiększającej się przestrzeni informacji wybranie tych wiadomości, które mogłyby być egzekwowane na egzaminie maturalnym jest bardzo trudne, jeśli w ogóle możliwe. Być może kierunkiem, w którym ten egzamin mógłby zdążać winno być sprawdzanie gradientu indywidualnego rozwoju. Jest rzeczą do dyskusji, czy jest możliwe sprawdzenie parametru tego rodzaju, i czy jest możliwe znalezienie na to sposobu  nienaruszającego jednocześnie  zasady porównywalności wyników. Bez wątpienia jednej z ważniejszych zasad systemu egzaminów zewnętrznych. Każde przedsięwzięcie ukierunkowane na podkreślanie ważności rozwoju osobowego i jego monitorowanie jest warte wsparcia[3].

II   Koszty przeprowadzenia egzaminów maturalnych

    Różnorodność wydatków ponoszonych na przeprowadzenie egzaminów maturalnych wymusza wręcz dokonanie próby ich podziału. Może on mieć kształt następujący:

1. wydatki rzeczowe ponoszone przez organy prowadzące placówki oświatowe
   (w znakomitej większości JST),
2. wydatki ponoszone bezpośrednio w placówkach przeprowadzających egzaminy
   (na temat źródeł ich finansowania w dalszej części),
3. wydatki ponoszone przez organizatora (OKE).

W latach 2005 – 2007 (od wprowadzenia nowej formy matury) Wydział Edukacji Urzędu Miasta w Łodzi przekazał placówkom na wydatki rzeczowe sumaryczne kwoty:

1. 194 000 PLN w roku 2005,
2.   47 586 PLN w roku 2006,
3.   10 500 PLN w roku 2007.

Nie ma danych na temat wysokości kwot, o które placówki występowały. Nie można zatem wnioskować na temat ich rzeczywistych potrzeb i stopniu ich zaspokojenia. Widoczna jest wyraźna tendencja spadkowa. Czy można na tej podstawie wnioskować, że placówki przeprowadzające matury są już wystarczająco wyposażone do realizacji tego zadania?

    W pierwszym etapie dyrektorzy zostali poproszeni o informacje nt. kosztów ponoszonych przez placówki w latach 2005 – 2007 (na przeprowadzenie „nowych matur”). Przykładowe informacje z wybranych placówek zawiera Załącznik A.
    Do tej pory podobne informacje nie były zbierane i analizowane. Dlatego rodzaje kosztów wymieniane przez dyrektorów nie są jednakowe dla każdej placówki (jest to „technicznie” uzasadnione). Etap pierwszy zbierania informacji trzeba zatem potraktować jako swoistą „inwentaryzację” i na tej podstawie przeprowadzać badanie w następnych latach szkolnych.

    Sformułowanie jakichkolwiek wniosków na podstawie tak niewielkiej liczby placówek byłoby nadużyciem. Niemniej porównanie niektórych kwot wydatkowanych w podobnych celach (na przykład: „środki techniczne + pomoce naukowe” i „doposażenie placówki”
w dwóch liceach ogólnokształcących są podobnej wielkości, w trzecim zdecydowanie wyższe) skłania do stawiania pytań. Dla przykładu. Czy liceum, w którym wydatkowano mniej więcej trzy razy więcej pieniędzy na pomoce zapewniło zdającym lepsze warunki?
Czy mogło mieć to wpływ na jakość wyników i jak się to ma do zachowania zasady jednakowych szans zdających?  

    Dyrektorzy zaproponowali monitorowanie kosztów egzaminów maturalnych ponoszonych przez placówki oświatowe w następujących obszarach:

• koszty „śródroczne” ponoszone przez placówki (koszty ulotek informacyjnych rozprowadzanych wśród maturzystów w ciągu roku szkolnego, deklaracji wyboru przedmiotów egzaminacyjnych, wydatki związane z przeprowadzaniem matur próbnych itd.),
• koszty „logistyki” (transport wypełnionych arkuszy egzaminacyjnych, ewentualne godziny ponadwymiarowe pracowników obsługi zaangażowanych w przygotowanie sal egzaminacyjnych, dostarczenie napojów itp.)
• koszty przeprowadzenia zewnętrznych egzaminów zawodowych
• podział ponoszonych przez placówki kosztów (ze środków publicznych i prywatnych, na przykład rady rodziców)
• wymiar godzin nieodbytych w klasach niematuralnych, w tym ilość godzin opłaconych jako ponadwymiarowe.

Rodzaje kosztów ponoszonych przez szkoły na przeprowadzenie egzaminów maturalnych  zawiera Załącznik B

Załącznik A

Informacje nt. kosztów egzaminów maturalnych ponoszonych przez wybrane placówki w latach 2005-2007

Placówka 1
(liceum ogólnokształcące)

Dojazd do siedziby Okręgowej Komisji Egzaminacyjnej

Placówka 2

(liceum ogólnokształcące; koszty podane sumarycznie dla 3 lat szkolnych 2004/05 – 2006/07)

Placówka 3
(liceum w zespole szkół ponadgimnazjalnych; koszty podane sumarycznie dla 3 lat szkolnych 2004/05 – 2006/07 )

Załącznik B 

Rodzaje kosztów ponoszonych przez szkoły na przeprowadzenie
egzaminów maturalnych w roku szkolnym 2007/2008

I. Koszty wyposażenia placówki i sal egzaminacyjnych:

         meble
         szafy pancerne
         sprzęt audiowizualny
         sprzęt komputerowy (oprogramowanie)
         zegary

         pomoce naukowe (słowniki itp.)
      

II.  Koszty materiałów biurowych i do obsługi sprzętu

         papier
         toner
         przybory do pisania
         baterie

III. Koszty bezpośredniego przeprowadzenia egzaminów
 

         przyjmowanie dokumentów składanych przez uczniów
         przygotowywanie harmonogramów egzaminów
         obsługa przyjmowania dokumentów przychodzących z zewnątrz
         przeprowadzenie egzaminów pisemnych i ustnych
         delegowanie nauczycieli do komisji egzaminacyjnych w innych szkołach
        obsługa dostarczania dokumentów egzaminacyjnych do OKE

IV. Koszty zastępstw

          zastępstwa „płatne”
          lekcje „nieodbyte”

V.   Koszty poniesione przez placówki sprawdzające (na zlecenie OKE) prace
       maturzystów

VI.  Koszty egzaminów zawodowych  

załącznik c

Tabela kosztów przeprowadzenia egzaminów maturalnych
w roku szkolnym 2007/2008

Opis tabeli:
 

PP   - pracownik placówki

Wol.- wolontariusz (w niektórych przypadkach może to być rodzic)

PZ   - pracownik zewnętrzny (np. konserwator sprzętu specjalistycznego, programista, itp.)

SW  - środki własne placówki

FRR – środki wydatkowane zgodnie z regulaminem rady rodziców

ZZ   - źródła zewnętrzne (środki pozyskane EFS, od sponsorów itp.)
rubryka: 2 – numer zgodnie z Załącznikiem B dołączonym do sprawozdania
              3 – przykładowo: wynagrodzenie za przeprowadzenie egzaminu (składki na ZUS, 
                    Fundusz Pracy itp. wpisać w osobnych wierszach),
              4 – koszt zastępstw za nauczycieli przeprowadzających egz. maturalny wpisać 
                    z rozbiciem, jeśli istnieje taka możliwość, na składki ZUS i FP
              5 – w przypadku zastępstw nieopłaconych lub lekcji w ogóle nieodbytych z powodu
                    matur wpisać liczbę godzin,

              6 do 11 – zaznaczać „X”; jeżeli czynność wykonywał wolontariusz albo pracownik
                  placówki w ramach swojego czasu pracy (czyli osoby niepobierające 
                  wynagrodzenia za tę czynność, przykładowo: drukowanie formularzy deklaracji
                  maturzystów co do zdawanego egzaminu, zbieranie tych deklaracji i sporządzanie
                  na ich podstawie stosownych list, przygotowywania sal do egzaminów itp. ), 
                  to wtedy w rubryce 5 również wpisać liczbę roboczogodzin

Zestawienie wykorzystania niesłużbowych
środków transportu