Model edukacji regionalnej budowany w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego

Autorzy: Barbara Wrąbel, Piotr Machlański, Piotr Janicki

Tradycyjnie postrzeganą rolą systemu edukacji w Polsce jest umożliwienie kształcenia młodym ludziom, dla których nauka jest obowiązkowa do 18 roku życia. Wywiązywanie się z tego obowiązku jest także prawem konstytucyjnym[1]. Takiego postrzegania nie zmieniał nawet fakt ciągłego od lat 90-tych ubiegłego wieku wzrostu liczby studentów w Polsce. Praktycznie dopiero od niedawna uczenie się przez całe życie zaczyna być traktowane jako warunek nie tylko rozwoju własnej, indywidualnej osobowości, ale i aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym. Coraz większa globalizacja – realizująca się także poprzez dostępność różnorodnych form komunikacji, także komunikacji społecznej – zwiększające się możliwości wykonywania pracy niespotykanej wcześniej, ale i rosnąca konkurencja na rynku pracy, wreszcie starzenie się, tak zwanych, społeczeństw ponowoczesnych[2], wymuszają modernizowanie zasad funkcjonowania systemów edukacyjnych. Wydaje się, że dobrym kierunkiem modernizowania tego obszaru jest wprowadzanie, w miejsce jednego obowiązującego aktualnie, wielu modeli kształcenia, które będą rozwijać i wykorzystywać kreatywność uczących się[3].

 

I.Regionalizm jako komponent przestrzeni edukacyjnej

Zgodnie z zapisem słownikowym określenie - regionalizm - dotyczy zarówno cechy języka właściwej dla mieszkańców określonego regionu jaki i zespołu cech kulturowych występujących w tym regionie oraz ruchu społecznego dążącego do zachowania i rozwoju tych cech charakterystycznych, które dany region, nie tylko językowo odróżniają od innych[4]. Modele uczenia się dotyczące każdego z wymienionych obszarów można zatem nazywać ogólnie: modelami edukacji regionalnej (MER lub model ER).

Celem niniejszego pracowania nie jest analiza ilościowych i jakościowych efektów funkcjonowania systemu oświaty w obecnym kształcie, dosyć zmonopolizowanym przez instytucje publiczne. Nie jest także celem stawianie tez dotyczących spodziewanego  wpływu na zmianę edukacyjnej wartości dodanej[5] uzyskanej przez wspomnianą we wstępie modernizacją dominującego aktualnie modelu kształcenia. Niemniej w ogólnym przekonaniu ugruntowywanym także przez specjalistów konkurencja między podmiotami i ideami jest stanem pozytywnie wpływającym na rozwój jednych i drugich. W przypadku edukacji jest podobnie z tym jednak zastrzeżeniem, że tu ewentualny zysk ekonomiczny winien być podporządkowany efektom pedagogicznym obserwowanym w przypadku indywidualnym, akceptowanym także społecznie. Doświadczenie uczy także, że wspomniany zysk ekonomiczny uzyskany w drodze działań edukacyjnych jest widoczny dopiero w dłuższym

przedziale czasowym. Ten stan rzeczy wymusza wręcz rozwagę i odpowiedzialność przy podejmowaniu każdego działania w przestrzeni edukacyjnej.

Wyjaśniając pojęcie przestrzeni należy zauważyć jej wielowymiarowość i wielość zjawisk, które mogą w niej zachodzić. Zatem obserwując przestrzeń edukacyjną w jej najszerszym znaczeniu należy dostrzegać całokształt racjonalnych, jednolitych procesów ukierunkowanych na zdobywanie wiedzy, kształtowanie umiejętności i rozwijanie zdolności interpersonalnych uczestników tych działań.[6]  Wzajemne relacje między człowiekiem i przestrzenią, w której się porusza muszą być spontaniczne i aktywne. Niezbędna jest przy tym celowość działań człowieka.[7]

Rysunek 1 przedstawia interaktywne obszary działań społeczności obywateli Unii Europejskiej

Przygotowanie poprzez edukację człowieka do funkcjonowania w tak skonstruowanej przestrzeni na pewno wymaga zbudowania odpowiedniego MER i jego praktycznego wdrożenia.

II.Ścieżki edukacyjne jako przykład MER

Ścieżki edukacyjne wprowadzono do systemu oświaty w 2002 roku rozporządzeniem Ministra Edukacji i Sportu.[8] Obejmowały one zestaw treści i umiejętności, których przekazywanie i nabywanie miało odbywać się w ramach zajęć różnych przedmiotów (bloków przedmiotowych) lub w postaci odrębnych zajęć. Wśród tego rodzaju zestawów znalazły się obok innych: edukacja prozdrowotna, ekologiczna, filozoficzna, a z punktu widzenia opracowania niniejszego ważnym jest, że przewidziano zajęcia z edukacji europejskiej, miejsca kultury polskiej na tle tradycji śródziemnomorskiej, ale także wymieniono edukacje regionalną połączoną z prezentowaniem dziedzictwa kulturowego regionu. Treści, z którymi powinni zapoznać się młodzi ludzie to:

  •   Elementy historii regionu i jego najwybitniejsi przedstawiciele.
  •   Elementy dziejów kultury regionalnej, regionalne tradycje, obyczaje
      i zwyczaje, muzyka.
  •   Główne zabytki przyrody i architektury w regionie.

Oczywiście zakres szczegółowych tematów zajęć i form ich przeprowadzenia uwarunkowany był rodzajem szkoły.

III.Znaczenie edukacji regionalnej po wejściu Polski do Unii Europejskiej 

Wprowadzenie ścieżek edukacyjnych do praktyki szkolnej nie spotkało się z entuzjazmem nauczycieli. Nie miejsce tu do zastanowienia się nad powodami tego stanu rzeczy. Zyskanie przez Polskę pełnego członkowstwa Unii Europejskiej w maju 2004 roku zmieniło ten stan rzeczy. Zmieniło na lepsze. Możliwości podróżowania, do wszystkich państw strefy Schengen, poznawanie atrakcji już bez kłopotliwego starania się o paszport spowodowało zwiększenie zainteresowania także własnym krajem i własnym najbliższym otoczeniem. Wraz z wejściem Polski do UE przed systemem oświaty stanęły także dodatkowe zadania. Być może były prowadzone badania dotyczące stopnia ich znajomości i akceptacji wśród nauczycieli. W każdym razie ŁCDNiKP,  a konkretnie Ośrodek Edukacji Europejskiej i Regionalnej nie czekając na takie badania przygotował dla nauczycieli ofertę dotyczącą edukacji regionalnej. Obserwując duże zainteresowanie spotkaniami poświęconymi tym zagadnieniom można pokusić się o stwierdzenie, że w środowisku oświatowym dostrzegane są zmiany oraz, że zmiany te stworzyły Polakom, nie tylko młodym, nowe szanse rozwoju.   \

Być może sygnały w mediach dotyczące zjawisk wynikających z kryzysu finansów wielu państw europejskich i jednak pozytywnej, w tym kontekście, oceny sytuacji Polski, pozwalają widzieć korzyści już osiągnięte i szansę na następne możliwe do uzyskania dzięki naszej przynależności do UE. Stąd chyba także wynika świadomość konieczności przygotowania młodzieży do funkcjonowania w integrującej się Europie. Celowym zatem jest zdobycie przez młodych ludzi wiedzy dotyczącej:

  • przeszłości, współczesności i przyszłości Europy,
  • szans, barier, subiektywnych i obiektywnych zagrożeń naszej części świata,
  • zasad współżycia społeczności żyjących na naszym kontynencie[9]

Na rysunku 1 pokazane są: obszary regionów transgranicznych Unii Europejskiej jako te, których dotyczyć może MER . Obszary tak zwanych euroregionów leżących wzdłuż 
granic Polski powstawały jeszcze przed formalnym przystąpieniem naszego kraju do UE.
Ich mapa pokazana jest na rysunku 2 Trzeba mieć świadomość, że są ludzie, dla których stanowią one zagrożenie dla spójności naszego państwa. Zgodnie z zasadą tolerancji
nie można im odmawiać takiego prawa. Jednocześnie jest to zadanie dla edukacji regionalnej, dzięki której zasady wychowania europejskiego będą znane uczącym się w polskich szkołach. Tym bardziej, że takie zasady jak:

  • szacunek dla demokracji i praw człowieka,
  • umiłowanie pokoju i rozwijanie szacunku dla innych narodów,
  • budowanie dialogu,
  • poszanowanie zasad ekologii,
  • korzystanie z różnorodności kulturowej,
  • przekonanie o celowości budowania społeczeństwa obywatelskiego,
  • uczenie się języków obcych
  • działanie na rzecz usuwania patologii społecznych[10]

nie są przecież nowością w naszej kulturze i naszym systemie oświaty  

Rysunek 2

Analizując układ mapy można dojść do wniosku, że modele ER w środkowej części naszego kraju będą się różniły od tych wdrażanych w polskich częściach euroregionów. Nie to jest jednak celem niniejszego opracowania, które skupia się na MER budowanym w ŁCDNiKP.

IV.Wybrane moduły modelu edukacji regionalnej budowanego w Łódzkim Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego

Ośrodek Edukacji Europejskiej i Regionalnej ŁCDNiKP od dwóch lat wypracowuje nowoczesny model edukacji regionalnej będący odpowiedzią na powyższe założenia. Wdrażany jest on poprzez realizację projektów edukacyjnych, konferencji i konsultacji
dla nauczycieli wszystkich typów szkół i przedszkoli oraz poprzez organizację paneli dyskusyjnych i konkursów skierowanych do dzieci i młodzieży w wieku od 3 do 19 lat. Oferta przygotowana dla nauczycieli skonstruowana jest tak by korzystający z niej w pierwszym etapie projektu podnosili swoje kwalifikacje, w kolejnym zaś wykorzystywali swoje umiejętności w procesie kształcenia uczących się[11]

  1. Historia mojej szkoły częścią historii miasta

Najważniejszym celem projektu względem uczących się młodych ludzi było rozwijanie
w nich więzi emocjonalnej i identyfikacji ze swoim miastem poprzez poznanie historii swojej szkoły, jej absolwentów i najbliższego otoczenia i wzmacnianie umiejętności twórczych uczniów w zakresie nauk humanistycznych i artystycznych.

Kolejnym celem było ukazanie nauczycielom możliwości realizacji zajęć edukacyjnych w oparciu o materiały historyczne oraz multimedia oraz ukształtowanie w nich umiejętności w zakresie przygotowania, gromadzenia i opracowania materiałów historycznych i przygotowywania prezentacji multimedialnych. Adresatami projektu byli zainteresowani nauczyciele wszystkich typów szkół oraz uczniowie szkół podstawowych, gimnazjów, szkół ponadgimnazjalnych. Projekt realizowany był przez rok szkolny 2010/2011 i zakładał:

- warsztaty metodyczne: ABC pracy z fotografią, filmem, archiwaliami. Warsztaty organizowano we współpracy z partnerami zewnętrznymi w tym: Muzeum Papieru i Druku, Muzeum Oświaty Łódzkiej, Archiwum Państwowym w Łodzi, Centrum Fotografii Krajoznawczej PTTK.

- konsultacje indywidualne i grupowe dla uczestników projektu.

- konkursy indywidualne dla uczniów:  Przygotowanie przez uczniów szkół podstawowych we współpracy z Muzeum Papieru i Druku w Łodzi, Muzeum Oświaty w Łodzi, Archiwum Państwowym w Łodzi artystycznej prezentacji swojej szkoły (historia szkoły, architektura, patron, nauczyciele, wybitni absolwenci, najbliższe otoczenie). Przygotowanie przez uczniów gimnazjów we współpracy z partnerami zewnętrznymi w tym: Archiwum Państwowym w Łodzi oraz Muzeum Oświaty w Łodzi prezentacji multimedialnej o swojej szkole (historia szkoły, architektura, patron, nauczyciele, wybitni absolwenci, najbliższe otoczenie). Przygotowanie przez uczniów szkół ponadgimnazjalnych we współpracy z partnerami zewnętrznymi, w tym: Muzeum Oświaty w Łodzi prezentacji filmu o swojej szkole (historia szkoły, architektura, patron, nauczyciele, wybitni absolwenci, najbliższe otoczenie). Przygotowanie publikacji multimedialnej podsumowującej projekt.

W ramach pierwszej części projektu (warsztatów metodycznych dla nauczycieli) przeprowadzono: 4 godz. warsztatów metodycznych "Wprowadzenie do projektu" – uczestniczyły 42 osoby; 5 godz. warsztatów metodycznych "Technika fotografii" – uczestniczyło  20 osób; 5 godz. warsztatów metodycznych "Multimedialna obróbka fotografii cyfrowej" – uczestniczyło 19 osób; 5 godz. warsztatów metodycznych "Technika prezentacji multimedialnej" – uczestniczyło 25 osób; 5 godz. warsztatów metodycznych "Technika filmu amatorskiego" – uczestniczyło 30 osób; 5 godz. warsztatów metodycznych "Multimedialna obróbka filmu" – uczestniczyło 30 osób; 5 godz. warsztatów metodycznych "Poznajemy zasób archiwalny Muzeum Oświaty Ziemi Łódzkiej" – uczestniczyło 15 osób; 8 godz. warsztatów metodycznych "Technika filmu krajoznawczego" – uczestniczyło 26 osoby; 6 godz. warsztatów metodycznych "Praca ze źródłem historycznym" – uczestniczyło 16 osób; 3 godz. warsztatów metodycznych "Podsumowanie pierwszej części projektu" – uczestniczyło 32 osoby. Ogółem przeprowadzono 51 godz. warsztatów metodycznych, w których uczestniczyły 42 osoby. W drugiej części projektu - konkursie uczestniczyło 28 uczących się z 14 szkół podstawowych, 4 uczących się z 2 gimnazjów i 6 uczących się z 3 szkół ponadgimnazjalnych. Między październikiem 2010 r. a lutym 2011 r. odbyły się 4 konsultacje indywidualne i grupowe dla uczestników projektu[12].

  1. Akcja Dzwon – przywróćmy utracone Serce Łodzi

To wieloletnie działanie skierowane jest do całej społeczności naszego miasta, zatem oczywiście także do zainteresowanych nauczycieli wszystkich typów szkół, przedszkoli i pozostałych placówek oświatowych w naszym mieście oraz do ich uczniów

Pod nazwą Serce Łodzi kryje się wielkie, wspólne działanie praktycznie wszystkich środowisk naszego miasta nawiązujące historycznie do wydarzeń sprzed równo wieku, kiedy to na wieży kościoła Świętego Stanisława Kostki – obecnej Archikatedry zawisł dzwon nazwany Zygmuntem. W te działania włączyli się zainteresowani nauczycieli wszystkich typów szkół i placówek oświatowych oraz dzieci i młodzież. Te działania doprowadziły do tego, że od 10 czerwca 2012 roku dzwon swoim brzmieniem z wieży kościoła katedralnego będzie oznajmiał dla miasta wydarzenia i rocznice historyczne. Akcja polegała na comiesięcznym przeprowadzeniu warsztatów metodycznych, w tym zajęć terenowych, oraz konferencji dla nauczycieli i uczących się podczas których została przedstawiona historia łódzkiego dzwonu katedralnego oraz przekazano do szkół materiały edukacyjne ilustrujące treści projektu. Projekt 160 godzin dydaktycznych był realizowany w okresie od września 2010 roku do czerwca 2012 roku. W roku szkolnym 2010/2011 w ramach projektu zrealizowano także „Akcję Dzwon” w szkołach i placówkach, której symbolem był Dzwon-skarbona. Dzwon-skarbona przekazywany był kolejno do tych szkół i przedszkoli, które wyraziły chęć jego przyjęcia. Przez dwa tygodnie w szkole i placówce przeprowadzane były lekcje oraz uroczyste akademie poświęcone historii dzwonu, a poza tym młodzież miała szansę uczestniczyć w fundowaniu nowego „Serca Łodzi”, wrzucając dobrowolne datki. W wielu szkołach powstały materiały wykonane przez uczniów promujące Akcję Dzwon, wiersze a nawet piosenki o dzwonie (SP nr 152, Gimnazjum 33). W Akcji Dzwon wzięły udział 33 szkoły i przedszkola. Łódzkie Centrum Doskonalenia Nauczycieli i Kształcenia Praktycznego upowszechniło również w szkołach/placówkach pakiet edukacyjny składający się z płyty i komiksu Skradzione Serce Łodzi, autorstwa panów Jacka Grudnia i Tomasza Tomaszewskiego, plakatu oraz reprintu Pamiątka odlewu i chrztu dzwonu a także specjalnie przygotowanego przez Ośrodek Edukacji Europejskiej i Regionalnej scenariusza wycieczki Szlakiem łódzkiego Dzwonu Zygmunt wraz z komentarzem merytorycznym oraz scenariuszy spotkań edukacyjnych z dziećmi i młodzieżą Wspólnie przywróćmy utracone Serce Łodzi.

W roku szkolnym 2011/2012 w 25 szkołach i przedszkolach zrealizowano
Akcję Dzwon 2, która miała charakter Poczty Dzwonowej. Dzieci i młodzież wysyłała poprzez wrzucenie do wędrującej pomiędzy szkołami i przedszkolami skrzynki na listy w kształcie dzwonu karty z życzeniami pod hasłem Serce dla serca. Poczta została doręczona dzieciom w dnu 1 czerwca 2012 roku podczas uroczystości zawieszenia Dzwonu Serce Łodzi na wieży archikatedry, połączonej festynem z okazji z Dnia Dziecka. Akcja poprzez naukę i zabawę była sposobnością do wdrażania procesu kształcenia z zakresu edukacji regionalnej[13].
Trzeba też wspomnieć o współudziale Ośrodka Edukacji Europejskiej i Regionalnej ŁCDNiKP w bardzo specyficznej części akcji Przywróćmy utracone Serce Łodzi. Chodzi o wybór Strażników Serca Łodzi czyli dzieci, które za sześćdziesiąt lat „dopilnują” aby dzwon wiszący na wieży archikatedry został obrócony o 60 stopni (w celu zapobieżenia nierównomiernym obciążeniom czaszy dzwonu powstającym podczas uderzania serca w jedne miejsca). Ten aspekt troski o dzwon został mocno zaakcentowany podczas jego podnoszenia  na wieżę, które odbyło się 1 czerwca 2012 roku – w Dzień Dziecka i jednocześnie dzień rocznicy założenia Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi. W ten sposób mocno podkreślony został wymiar wielokulturowości i „długowieczności” modelu ER wdrażanego  w Centrum. Dodatkowym aspektem historycznym akcji było pierwsze oficjalne wydanie dźwięku przez dzwon w 25-tą rocznicę wizyty Jana Pawła II w Łodzi – mieście włókniarzy.\

  1. Poznajemy muzea Łodzi

Projekt Poznajemy muzea Łodzi ma na celu zaprezentowanie nauczycielom możliwości realizacji zajęć edukacyjnych w łódzkich muzeach oraz zapoznanie z historią łódzkiego muzealnictwa. W ramach projektu nauczyciel poznali oferty programowe 23 muzeów i 8 placówek wystawienniczych, oglądali ekspozycje muzealne, uczestniczyli w 48 warsztatach metodycznych, projektowali zajęcia edukacyjne z uczniami z wykorzystaniem zasobów poznanych placówek W trwającym miedzy kwietniem 2010 roku a majem 2012 roku wzięło udział 196 nauczycieli z kilkudziesięciu łódzkich szkół i przedszkoli[14].

  1. Jan Karski – powrót bohatera


Jan Karski jest jednym z tych łodzian, którzy wnieśli bardzo duży wkład w budowanie wielonarodowościowego, a więc i wielokulturowego dziedzictwa. Celem projektu jest popularyzacja jego postaci i jego dokonań. Ostatnie wydarzenie o zasięgu światowym jakim jest przyznanie  przez Kongres Stanów Zjednoczonych Medalu Wolności jednoznacznie podkreśla historyczną rolę Bohatera. Warsztaty metodyczne pozwolą nauczycielom zdobyć o nim wiedzę i przekazać ją uczącej się pod ich kierunkiem młodzieży.  Projekt obejmuje także  przygotowanie edukacyjnego wydawnictwa multimedialnego zawierającego unikatowe archiwalia i materiały audiowizualne. W ramach projektu zostaną osiągnięte także cele programu operacyjnego Patriotyzm jutra, zakładające propagowanie historii w nowoczesnych formach, kreowanie postaw patriotycznych i obywatelskich oraz aktywizację samorządowych instytucji kultury i organizacji pozarządowych.

W drugim semestrze letnim roku szkolnego 2011/2012 zrealizowano pierwszą część projektu - cykl warsztatów metodycznych dla nauczycieli:

• warsztaty metodyczne w ŁCDNiKP: „Jan Karski - Bohater naszych czasów";

• warsztaty metodyczne w Gimnazjum nr 18 im. Prof. J. Karskiego;

• warsztaty muzealne w „Gabinecie Jana Karskiego” w Muzeum Miasta Łodzi;

• warsztaty terenowe w przestrzeni miejskiej "Łódzkimi śladami Jana Karskiego"

oraz przygotowano 11 scenariuszy lekcyjnych o Janie Karskim. Aktualnie trwają prace nad multimedialnym wydawnictwem edukacyjnym o Janie Karskim

  1. Łódzkie w Sercu Europy


Pod tą nazwą kryje się konkurs artystyczny, w którym dzieci łódzkich szkół podstawowych wypowiadają się na zadany temat. Przykładowo w roku szkolnym 2010/2011, w roku Chopinowskim,  był to (dla klas I-III) projekt pomnika Fryderyka Chopina, który mógłby być postawiony w Łodzi. Dzieci z klas IV – VI przygotowywały scenkę dotyczącą  wycieczki po „obiektach muzycznych” miasta. Projekt był realizowany we współpracy z Biurem Poselskim dr Jacka - Saryusz-Wolskiego.

  1. Młodzież w budowaniu tożsamości europejskiej


Działanie było podjęte wspólnie Biurem Poseł do Parlamentu Europejskiego Joanny Skrzydlewskiej i ze Stowarzyszeniem Łódzka Inicjatywa Młodzieży. Miało charakter konkursu. Jego celem było włączenie młodzieży łódzkich gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych w budowanie lokalnego społeczeństwa obywatelskiego i włączenie go w kreowanie poczucia odpowiedzialności za Unię Europejską. Dwa spośród tematycznych obszarów konkursu: - Łódź - miasto europejskie od zawsze i Budowanie europejskich systemów komunikacji były ściśle związane z MER wdrażanym przez OEEiR ŁCDNiKP. Nagrodę główną otrzymał zespół z XXI Liceum Ogólnokształcącego w składzie: - Aleksandra Trawczyńska, - Weronika Sikorska, - Alicja Kolasa wraz z opiekunem panią Anną Bator. Wyjazd do Brukseli odbył się w marcu 2012. Praca pisemna zespołu z XXXI LO w Łodzi w składzie: Magdalena Kacprzak, Mateusz Brzeziński, Przemysław Smakowski pod opieką pani Renaty Majchrzak została opublikowana w czasopiśmie „W Centrum” nr 18/2012.

V  Podsumowanie

Model edukacji regionalnej wdrażany przez Ośrodek Edukacji Europejskiej i Regionalnej ŁCDNiKP wykorzystuje te elementy, które są charakterystyczne dla Łodzi i Województwa Łódzkiego:
- centralne położenie w Polsce,
- specyficzne warunki historyczne: ciągłość posiadania od wieku XV-go praw miejskich i gwałtowne, rzadkie w skali europejskiej przyspieszenie rozwoju jako miasta przemysłowego, zapoczątkowane na początku XIX-go wieku w wyniku rewolucji przemysłowej na ziemiach polskich,

- wielokulturowość społeczności miasta i regionu trwająca w wieku XIX do połowy wieku XX, pielęgnowana także obecnie.

Model, którego budowa nadal jest kontynuowana zyskuje uznanie przedszkoli i szkół wszystkich szczebli. Działania projektowane i realizowane spotykają się z zainteresowaniem i życzliwością władz miasta i wielu innych organizacji zaangażowanych w budowanie i promocję marki Łodzi i województwa.



 

[1] Art. 70 ust. 1 Konstytucji RP

[2] Według Zygmunta Baumana społeczeństwo ponowoczesne budują ludzie, których życie „...jest zadaniem do wykonania, wymagającym coraz większych starań i wciąż nowych wysiłków..." Zygmunt Bauman, „Płynna nowoczesność”, Kraków 2006.

[3] Zob. „Na diabła nam tak edukacja” – wywiad Romana Daszczyńskiego z Ewą Nawrocką [w:] „Gazeta Wyborcza” z 5-6 maja 2012

[4] Zob. „Słownik języka polskiego” pr. Mieczysława Szymczaka - PWN Warszawa 1981 t. III str. 34

[5] Określenie edukacyjna wartość dodana (EWD) jest używane zarówno w stosunku do statystycznych metod szacowania efektywności uczenia się (poprzez porównanie stanów na wejściu i wyjściu procesów, w których uczestniczą uczący się, do którego to porównania można wykorzystać wyniki egzaminów składanych na koniec poszczególnych etapów edukacji), jak i do wskaźnika liczbowego wyliczonego tymi metodami – więcej na www.ewd.edu.pl 

[6] Zob. „Przestrzeń edukacyjna wobec wyzwań i oczekiwań społecznych” pr. Iriny Suriny – Impuls, Kraków 2010

[7] Zob. Marek Michalik „Przestrzeń jako wartość” [w:] „Prometeusz” 2006/9

[8] Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 12 lutego 2002 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych - DzU 2002 nr 15 poz. 142

[9] Zob. Czesław Banach  „Strategia i zadania edukacji w integracji Polski z Europą” [w:] „Szkoła .Edukacja europejska” pr. J. Kropiwnickiego –Wydawnictwo Nauczycielskie. Jelenia Góra 2001

[10] tamże

[11] Statut OEEiR ŁCDNiKP.

[12] Sprawozdanie z realizacji projektu Historia mojej szkoły częścią historii miasta, Archiwum ŁCDNiKP.

[13] Sprawozdanie z realizacji projektu Akcja Dzwon – przywróćmy utracone Serce Łodzi, Archiwum ŁCDNiKP.

[14] Sprawozdanie z realizacji projektu Poznajemy muzea Łodzi, Archiwum ŁCDNiKP.